Η λέξη του μήνα: Φίλος/Φίλη 18.7

Για τη λέξη του μήνα ,

από την Αρχοντούλα  Διαβάτη

Η αρχαιοελληνική έννοια της φιλίας, όπως για παράδειγμα την αναλύει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια, έχει πολύ ενδιαφέρον, έστω σαν ένα μακρινό ορόσημο. Αλλά είναι δύσκολη. Στη νεότητά μας αναπτύσσεται ευκολότερα, αλλά για να κρατήσει -για να είναι τέλεια- προϋποθέτει ισότητα και αρετή. Τόλμα να μετρήσεις με τα δάκτυλα - καθώς το κάνει ο ιερομόναχος στη "Γυναίκα της Ζάκυθος", του Σολωμού - τους δοκιμασμένους σου φίλους, και πόσους κράτησες μες στα σκαμπανεβάσματα της ζωής,  καθώς μεγαλώνεις κι αλλάζεις.

Αρχοντούλα Διαβάτη

Αριστοτέλης, 385-322 π.Χ. Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια / Αριστοτέλους · μετάφραση Βασίλη Μοσκόβη. - Αθήνα : Νομική Βιβλιοθήκη, 1993. - 587σ. - (Κλασική Βιβλιοθήκη · Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς)

Μετά τα παραπάνω μας, καλό είναι να εξετάσουμε το ζήτημα της φιλίας. Γιατί αυτή είναι αρετή ή τουλάχιστον συγγενεύει με την αρετή κι είναι ακόμη αναγκαιότητα για τη ζωή. (5) Γιατί κανένας δεν θα ήθελε να ζει χωρίς φίλους κι αν ακόμη είχε στη διάθεσή του όλα τ' άλλα αγαθά. (Κι οι πλούσιοι ακόμη, οι άρχοντες κι οι δυνάστες έχουν, καθώς φαίνεται, πάνω από κάθε άλλον) ανάγκη από φίλους. Γιατί τι θα τους εχρησίμευε να είναι γεμάτοι αγαθά, αν αφαιρούσε απ' αυτούς την ενεργητική εκείνη δράση, που απευθύνεται στους φίλους και γι' αυτό είναι πάρα πολύ αξιέπαινη; Ή πώς θα ήταν δυνατό να διατηρούνται και να διασώζονται τόσα αγαθά χωρίς φίλους; (10) Αφού όσο πιο πολλά είναι αυτά τόσο πιο δύσκολη είναι η φύλαξή τους). Στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες οι φίλοι θεωρούνται το μοναδικό καταφύγιο. Στους νέους η φιλία προσφέρει τη βοήθειά της για ν' αποφεύγουν τα σφάλματα. Στους ηλικιωμένους την φροντίδα και εκείνο που τους λείπει ένεκα της αδυναμίας τους και τους άνδρες που είναι στην ακμή της ηλικίας τους τούς παρακινεί να κάμνουν ωραίες πράξεις.

(15) «Όταν δυο άνθρωποι ενωμένοι περπατούνε».

Γιατί μ' αυτόν τον τρόπο θα είναι πιο ικανοί να αντιλαμβάνονται τα πράγματα και πράττουν σχετικά. Το συναίσθημα της φιλίας φαίνεται πως υπάρχει μέσα σ' αυτόν που εγέννησε απέναντι εκείνου που γεννήθηκε, όχι μονάχα στους ανθρώπους, μα και στα πουλιά και στα περισσότερα ζώα, στα άτομα του ίδιου είδους μεταξύ τους, (20) κυρίως όμως στους ανθρώπους, γι' αυτό και απονέμουμε έπαινο στους φιλανθρώπους. [Ο μεταφραστής δε μεταφράζει τμήμα του κειμένου] Η φιλία φαίνεται ότι διατηρεί και τις πόλεις και ότι απασχολεί τους νομοθέτες περισσότερο από τη δικαιοσύνη. Γιατί η ομόνοια φαίνεται να συγγενεύει με την φιλία (25) κι αυτήν αποζητούν όσο μπορούν περισσότερο, ενώ προσπαθούν ν' απομακρύνουν την διχόνοια που είναι εχθρός της φιλίας. Εκτός απ' αυτά, όταν οι άνθρωποι συνδέονται ανάμεσά τους με φιλικούς δεσμούς, δεν υπάρχει ανάγκη δικαιοσύνης, αλλά και δίκαιοι να είναι, και πάλι έχουν ανάγκη της φιλίας, και φαίνεται πως η υπέρτατη δικαιοσύνη, βρίσκεται ανάμεσα στους φίλους. Η φιλία δεν είναι μονάχα αναγκαία, αλλά και ωραία. (30) Επαινούμε εκείνους που αγαπούν την φιλία και φαίνεται πως από τα τιμητικά πλεονεκτήματα είναι το να έχει κανείς πολλούς φίλους. Και μερικοί μάλιστα νομίζουν πως το να είναι κανείς ηθικός άνθρωπος και πιστός φίλος είναι ένα και το αυτό.

Γεννιούνται πολλές απορίες σχετικά με τη φιλία. Άλλοι τη νομίζουν σαν ομοιότητα και τους φίλους όμοιους γι' αυτό και η παροιμία «ο όμοιος έλκεται προς τον όμοιο», κι «ο κολιός πηγαίνει στον κολιό» και τα παρόμοια. (35) Αντίθετα άλλοι λένε ότι όλοι οι τέτοιοι συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλο όπως οι κεραμείς. [1155b] Και για το ζήτημα αυτό αναζητούν κάτι ανώτερο και πιο φυσικό. Ο Ευριπίδης λέει σχετικά ότι η ξερή γη ποθεί τη βροχή, ο μεγαλόπρεπος ουρανός, όταν είναι γεμάτος βροχή κατέχεται από τον πόθο να χυθεί στη γη. Ο Ηράκλειτος παρατηρεί ότι το ωφέλιμο γεννιέται από το αντίθετο, (5) η ωραιότερη αρμονία από την αντίθετη και ότι όλα προέρχονται από την Έριδα. Αντίθετα άλλοι (φιλόσοφοι) και κυρίως ο Εμπεδοκλής, παραδέχονται ότι το όμοιο έχει τάση να ενωθεί με το όμοιο.

Από τις απορίες αυτές ας αφήσουμε για πιο ύστερα τις σχετικές με τη φυσική πλευρά των πραγμάτων, γιατί είναι ξένα προς το θέμα της τωρινής μελέτης μας και ας εξετάσουμε όσες αναφέρονται στη φύση του ανθρώπου. [Ο μεταφραστής δε μεταφράζει τμήμα του κειμένου] (10) Ας εξετάσουμε, π.χ., αν η φιλία υπάρχει ανάμεσα σ' όλους τους ανθρώπους, αν μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε διεστραμμένα άτομα, και τέλος, αν υπάρχει ένα είδος φιλίας ή πολλά είδη της. Γιατί όσοι παραδέχονται, ότι υπάρχει ένα μονάχα είδος, για τον λόγο ότι παρατηρούμε ένα μείζον κι ένα έλασσον σ' αυτήν, στηρίζουν τη γνώμη τους σ' ένα όχι ισχυρό γνώρισμα. (15) Υπάρχουν πράγματα διαφορετικά ως προς το είδος που παρουσιάζουν διάφορους βαθμούς. Γι' αυτά μιλήσαμε ήδη προηγουμένως.

Ίσως να ήταν δυνατό να ξεκαθαρίσουμε το παρόν ζήτημα, αν μάθουμε πρώτα τι είναι άξιο αγάπης. Γιατί δεν αγαπούμε χωρίς εξαίρεση το καθετί, αλλά μονάχα το αξιαγάπητο, και τέτοιο είναι το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο. (20) Όμως, χρήσιμο φαίνεται πως είναι εκείνο, με το οποίο δημιουργείται κάποιο αγαθό ή ηδονή. Έτσι σκοπός είναι μονάχα το αγαθό ή το ευχάριστο. Μα οι άνθρωποι αγαπούν το αγαθό αυτό καθ' αυτό ή ό,τι είναι μόνο αγαθό σχετικό μ' αυτούς; Γιατί οι δυο αυτές απόψεις του αγαθού είναι αντίθετες κάποτε η μια με την άλλη. Αυτό συμβαίνει όσον αφορά το ευχάριστο. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο καθένας αγαπά ό,τι είναι αγαθό για τον εαυτό του, ότι απολύτως αγαθό είναι το ευχάριστο και ότι αγαθό είναι για τον κάθε άνθρωπο ό,τι είναι ευχάριστο σ' αυτόν. (25) Όμως ο καθένας δεν αγαπά ό,τι είναι στην πραγματικότητα αγαθό, αλλά ό,τι φαίνεται σαν τέτοιο. Αυτό όμως δεν έχει σημασία, και μπορούμε να πούμε ότι ευχάριστο είναι ό,τι φαίνεται αγαθό.

Ώστε υπάρχουν τρία πράγματα για τα οποία αγαπούν οι άνθρωποι. Η αγάπη στα άψυχα αντικείμενα δεν ονομάζεται φιλία, γιατί δεν υπάρχει αμοιβαία αγάπη, ούτε θέληση να παρέχουμε την εύνοιά μας σ' αυτά. Θα ήταν πραγματικά γελοίο να ευεργετούμε το κρασί· (30) το πολύ θέλουμε να το διατηρούμε για να το έχουμε. Αλλά στον φίλο ευχόμαστε το αγαθό γι' αυτόν μονάχα. Κι αυτόν που εύχεται μ' αυτόν τον τρόπο το αγαθό ονομάζουμε «εύνουν», κι αν ακόμη δεν συμβαίνει το αυτό από εκείνον στον οποίο απευθύνεται η εύνοια. Γιατί η φιλία συνίσταται μονάχα στην αμοιβαία εύνοια. Ή μήπως να προσθέσουμε και το ότι η φιλία δεν πρέπει να μένει μυστική; (35) Πολλοί είναι ευμενείς απέναντι ανθρώπων, που δεν είδαν ποτέ αλλά θεωρούν ενάρετους και χρήσιμους, [1156a] και ίσως κι οι δεύτεροι να διαπνέονται απέναντι των πρώτων από το ίδιο αμοιβαίο συναίσθημα. Έτσι οι πρώτοι θα είναι ευμενείς στους δεύτερους και αντιθέτως. Αλλά πώς θα ήταν δυνατό να τους ονομάσει κανείς φίλους, εφόσον αγνοούν την αμοιβαιότητα των φιλικών διαθέσεών τους; Επομένως η φιλία δεν απαιτεί μόνον αμοιβαίες καλές διαθέσεις, αλλά και το να ποθεί κανείς τα αγαθά για τους φίλους του, χωρίς η αμοιβαία αυτή φιλική διάθεση να είναι κρυφή, (5) κι αυτό για τους λόγους που εκθέσαμε προηγουμένως.